مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| موضوع | اخلاق |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة الأعلمی للمطبوعات |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۰ ق |
مِصْباحُ الشّریعَة و مِفْتاحُ الْحَقیقَة اثری به زبان عربی و منسوب به امام جعفر صادق(ع) است. این کتاب، مشتمل بر روایاتی اخلاقی و عرفانی در ضمن ۱۰۰ باب است. برخی چون سید بن طاووس و محدث نوری، کتاب را معتبر دانسته و انتساب به امام صادق(ع) را پذیرفته‌اند و عده‌ای مانند شیخ حر عاملی و افندی اصفهانی، این انتساب را نپذیرفته و آن را به فضیل بن عیاض، عارف و زاهد بصری یا کوفی نسبت داد‌ه‌اند. این کتاب، از دیرباز مورد توجه عالمان بوده و روایات فراوانی از آن نقل شده است و شروح و ترجمه‌های فراوانی دارد.
انتساب یا عدم انتساب به امام صادق(ع)
مؤلف کتاب مشخص نیست و از این رو در مورد کتاب بحث‌های زیادی بین علما پیش آمده است. گروهی به موافقت و دفاع از این کتاب برآمده‌اند و دسته‌ای دیگر این کتاب را از اساس، باطل و نویسنده آن را کسی غیر از امام می‌دانند و دسته سوم با نگاه تردیدآمیز، قائل به تفصیل شده‌اند.
موافقان انتساب
سید بن طاووس اولین کسی است که در کتاب کشف المحجة و کتاب امان الاخطار این کتاب را منسوب به امام جعفر صادق(ع) دانسته است. وی اینگونه می‌نویسد: باید مسافر با خود همراه دارد کتاب «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» را که از امام صادق(ع) است؛ زیرا این کتاب، کتابی لطیف و شریف در بیان راه سلوک به طرف خداوند متعال و توجه به سوی او و راهنمای دستیابی به اسرار سیر و سلوک می‌باشد و اسرار مطویه در خود را در اختیار و دسترس خواننده می‌گذارد و خلاصه کلام آن که فواید این کتاب بسیار و حجم آن کم است. به عبارت دیگر کثیر المعنی و قلیل اللفظ است.
شهید ثانی از جمله کسانی است که در مورد این کتاب سخن به میان آورده و آن را تائید نموده است. وی در کتاب تنبیهات العلیة علی اسرار الصلاة و در کتاب کشف الریبة، منیة المرید و همچنین در مسکن الفواد از مصباح الشریعه برخی از مطالب را نقل کرده است.
فیض کاشانی نیز از کسانی است که در کتاب‌های اخلاقی و عرفانی خود، از این کتاب مطلبی را نقل کرده و از ملاحظه در موارد نقل استفاده می‌شود که او نیز کتاب را معتبر دانسته و نسبت آن به امام صادق(ع) را نسبتی معتبر و قطعی می‌داند و در این قطعیت هیچ شک و شبهه‌ای ندارد.
میرزا حسین نوری از دیگر بزرگانی است که در صحت و اعتبار این کتاب، تردیدی به خود راه نداده و در کتاب «مستدرک» در خاتمه کتاب در جلد سوم بحثی بسیار کامل و گسترده بیان داشته و دلایل کسانی که این کتاب را دارای اعتبار نمی‌دانند، به طور کامل رد می‌کند و با دلایلی این کتاب را معتبر دانسته و اخبار آن را در کتاب مستدرک روایت نموده است.
از دیگر موافقان کتاب، می‌توان به سید هاشم بحرانی، ملا مهدی نراقی، سید علیخان مدنی، کفعمی، میرزا ابوالقاسم ذهبی شیرازی، سید حسین قزوینی و شیخ حسن مصطفوی از علمای معاصر نام برد.
مخالفان انتساب
شیخ حر عاملی از جمله کسانی است که این کتاب را مردود می‌داند و مخالفت خویش را در کتاب «هدایة الامة» بیان داشته است.
میرزا عبدالله افندی نیز این انتساب را نپذیرفته و آن را به نقل از یکی از صوفیان می‌داند.{{سخ}
سید موسی شبیری زنجانی در نقلی مستقیم از آیت‌الله بروجردی گفته که ایشان کتاب مصباح الشریعة را تألیف ابو القاسم قشیری می‌دانسته‌اند.
احتیاط‌کنندگان
برخی از علمای اسلامی نیز رویکردی محتاطانه در برخورد با این کتاب داشته‌اند و منعی در عمل به این کتاب ندیده‌اند؛ گرچه این نوشتار دارای سند قطعی نبوده و به راحتی نمی‌توان آن را منتسب به امام صادق(ع) دانست. از جمله این علما می‌توان به محمد تقی مجلسی، محمدباقر مجلسی و امام خمینی اشاره کرد.
محتوا
این کتاب شامل ۱۰۰ باب است که البته همه مباحث آن اخلاقی نیست و در میان آنها عناوین فقهی و آدابی نیز به چشم می‌خورد.
ابواب کتاب
- ظهور مراتب مکنونات قلب؛
- احکام و محمولات قلب؛
- حفظ و رعایت قلب؛
- نیت؛
- ذکر؛
- لباس؛
- مسواک؛
- بیت الخلأ رفتن؛
- طهارت؛
- خارج شدن از منزل؛
- دخول مسجد؛
- شروع کردن به نماز؛
- قرائت قرآن؛
- رکوع؛
- سجود؛
- تشهد؛
- اسلام؛
- دعا؛
- صوم؛
- عزلت؛
- زکات؛
- سلامتی؛
- حج؛
- تفکر؛
- سکوت؛
- راحتی؛
- قناعت؛
- حرص؛
- زهد؛
- صفت دنیا؛
- ورع؛
- عبرت؛
- تکلف؛
- غرور؛
- صفت منافق؛
- عقل و هوی؛
- وسوسه؛
- عجب و خودبینی؛
- خوردن؛
- پوشیدن چشم؛
- در راه رفتن؛
- خواب؛
- در حسن معاشرت؛
- کلام؛
- جدال؛
- مدح و مذمت کردن؛
- غیبت؛
- ریا؛
- حسد؛
- طمع؛
- سخاوت؛
- گرفتن و دادن چیزی؛
- فتوی دادن؛
- مشورت کردن؛
- حلم؛
- تواضع؛
- اقتدا؛
- عفو؛
- حسن خلق؛
- علم؛
- برادری؛
- امر به معروف و نهی از منکر؛
- آفت علما؛
- آفت قاریان؛
- بیان حق و باطل
- شناسایی پیامبران الهی؛
- شناسایی حضرات ائمه اطهار؛
- شناختن اصحاب رسول خدا؛
- احترام کردن به مؤمنین؛
- نیکی به پدر و مادر؛
- موعظه؛
- وصیت؛
- صدق؛
- توکل؛
- اخلاص؛
- شناخت نادانی؛
- تجلیل برادران دینی
- توبه‌کردن؛
- مجاهدت و ریاضت؛
- فساد؛
- تقوی؛
- یادکردن مرگ؛
- حساب؛
- حسن ظن؛
- تفویض؛
- یقین؛
- خوف و رجا؛
- رضا؛
- بلا؛
- حزن؛
- حیا؛
- صبر؛
- ادعا نمودن؛
- محبت پروردگار متعال؛
- معرفت؛
- محبت در راه خدا؛
- شوق؛
- حکمت؛
- حقیقت بندگی.
نخستین روایت این کتاب درباره راه رسیدن به مقام بندگان مقرب و اولیاء حقیقی خداست. آغاز روایت بیان تقسیمات چهارگانه معامله است که عبارتند از: معامله با خدا، معامله با نفس، معامله با خلق، معامله با دنیا و تقسیم هر یک از آنها به ارکان هفتگانه. ادای حق الهی، حفظ حدود او، شکر نعمت‌هایش، راضی بودن به قضایش، صبر بر بلایش، بزرگداشت حرمتش و شوق به او، ارکان هفتگانه معامله با خداست. روایت پایانی کتاب درباره تعریف غیبت و حرام بودن آن و گناهکاربودن غیبت کننده است. در این روایت تصریح شده که غیبت می‌تواند درباره ظاهر افراد، اخلاقشان، کارها، عقل، معاملات، و یا مذاهبشان باشد.منشاء و اسباب و عوامل غیبت هم می‌تواند اموری باشند مانند: آرام کردن خشم، همراهی با گروه غیبت کننده، تهمت زدن، تصدیق خبری بدون تحقیق، بدگمانی، حسادت، مسخره کردن و...
پژوهش‌های پیرامون کتاب
شروح
- شرح ملا عبدالرزاق بن ملا میر قاری گیلانی از علمای قرن یازدهم.
- مناهج انوار المعرفه فی اسرار مصباح الشریعه، شرحی به زبان عربی تالیف میرزا ابوالقاسم ذهبی معروف به میرزا بابای شیرازی.
- شرح مصباح الشریعه، شیخ نظام الدین صهرشتی.
- بیان الاسرار شرحی ناتمام (شرح چهل باب از یک صد باب این کتاب) تالیف شیخ حسین زاهدی.
- دیوان نظام کرمانی در ترجمه منظومه مصباح الشریعة، تالیف احمد بن عبدالواحد کرمانی.
- شرح فارسی مصباح الشریعه با نام عرفان اسلامی مشتمل در۱۲ جلد توسط شیخ حسین انصاریان.
ترجمه‌ها
- ترجمه‌ای با نام «آداب العارفین».
- ترجمه‌ای با نام «ضیاء المصباح» از اسماعیل بن محمدعلی رضوی.
- مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة در تزکیه نفس و حقایق و معارف الهی ترجمه حسن مصطفوی.
- ترجمه کتاب به فارسی با نام رهنمودهای امام صادق(ع) از عباس عزیزی.
- ترجمة کتاب به زبان انگلیسی، لندن ۱۹۸۹م.
نسخه‌های کتاب
- نسخه‌ای به‌خط ملا محمدعلی مشهدی که تاریخ نگارش آن سال ۱۰۸۲ق است. این نسخه با سه واسطه از روی نسخه‌ای به‌خط شهید ثانی نوشته شده است.
- نسخه‌ای به‌خط ملا عبدالرزاق بن محمد بن سعید مقابی که تاریخ نگارش آن سال ۱۱۱۵ق است.
- نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، تاریخ استنساخ : ۱۱۳۶ق.
- نسخه دیگر همان کتابخانه، تاریخ استنساخ : ۱۰۶۷ق.
- نسخه دیگر همان کتابخانه، تاریخ استنساخ : ۱۰۹۹ق.
- نسخ دیگر از این کتاب در همان کتابخانه.
پانویس
- ↑ احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۵.
- ↑ ابن طاووس، امان الاخطار، ۱۴۰۹ق، ص۹۱ و ۹۲.
- ↑ ، سایت محدث.
- ↑ نوری، خاتمة مستدرک، ۱۴۱۵ق، ج ۱، ص۱۹۴.
- ↑ ، سایت محدث.
- ↑ حر عاملی، هدایة الامة، ۱۴۱۲ ق، ج ۸، ص۵۵۱.
- ↑ نوری، خاتمه مستدرک، ۱۴۱۵ ق، ج ۱، ص۲۰۲.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، مقالات و مباحث شخصیت شناسی و کتابشناسی، ۱۳۹۳ش، ص۴۹۸.
- ↑ ، سایت محدث.
- ↑ احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۵.
- ↑ مصباح الشریعه، ۱۴۰۰ق، فهرست کتاب.
- ↑ مصباح الشريعة المنسوب للإمام الصادق (ع)، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۵.
- ↑ مصباح الشريعة المنسوب للإمام الصادق (ع)، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۴، ص۱۳۵.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۱۴، ص۶۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۲۶، ص۱۱۵.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۹، ص۱۲۰۶.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۱، ص۲۴.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۲۱، ص۱۱۰.
- ↑ ، سایت محدث.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۲۱، ص۱۱۰ و ۱۱۱.
- ↑ ، سایت محدث.
منابع
- ابن طاووس، علی بن موسی، الأمان من أخطار الأسفار و الزمان، قم، آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعة، بیروت، دار الاضواء.
- حر عاملی، محمد بن حسن، هدایة الامة الی احکام الائمة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- مصباح الشریعه، منسوب به امام صادق، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۰ق.
- نوری، میرزاحسین، خاتمة االمستدرک، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.
- احمدپور، مهدی، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۳۹۹ق.
- شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعه‌ای از دریا، مقالات و مباحث شخصیت شناسی و کتابشناسی، قم، ۱۳۹۳ش.